Begijnenkracht op ‘Erfgoeddag 2016’

Komende zaterdag en zondag, 23 en 24 april, is het Erfgoedweekend: ‘rituelen’ vormen het hoofdthema van deze dag. Begijnhovenqueeste zet hierbij graag de activiteiten die de begijnen rechtstreeks aangaan in de kijker. Verschillende hoven zetten hun beste beentje voor om de begijnen en hun erfgoed de verdiende aandacht te geven. Dit kan ik enkel aanmoedigen.

WEST-VLAANDEREN

Sint-Elizabeth begijnhof Kortrijk

‘Liederen van Hadewijch en kazuifels als illustratie van begijnhoofse rituelen’

Hoogleraar V. Fraeters

Zondag 24 april om 11u: lezing door Veerle Fraeters, hoogleraar gespecialiseerd in de visionaire traditie, voor vrouwelijke auteurs en voor het œuvre van mystica, over begijn Hadewijch – deze 13-eeuwse mystica heeft ons geschriften om ‘u’ tegen te zeggen nagelaten. Tijdens deze lezing komt u alles te weten over deze ‘zeer straffe’, bezielde begijn.

Waar? Sint-Annazaal (tevens Belevingscentrum) op het begijnhof.

Om 12u, 14u30 en 16u liedrecital door Roel Vansevenant. Doorlopend tentoonstelling over de kazuifels (t.e.m. 1 mei).

Waar? Sint-Annazaal (tevens Belevingscentrum) op het begijnhof.

Meer informatie treft u op de website ‘Erfgoeddag 2016 Sint-Elisabethbegijnhof Kortrijk‘.

OOST-VLAANDEREN

Groot begijnhof Sint-Elizabeth Sint-Amandsberg

‘Kleding en steding, kerken en werken’

Zondag 24 april: tentoonstelling. Kom te weten hoe de intrede van een begijn precies in haar werk ging. Met de ‘kleding’, het ontvangen van het habijt, en de ‘steding’, het afleggen van geloften om lid te worden van de begijnengemeenschap. ‘Kerken en werken’ geeft het ritme aan van een dag in het leven van een begijn en je ziet hoe processies en verkiezingen verliepen.

Tijdstip en plaats? Doorlopend, begijnhofkerk Sint-Amandsberg.

Concert in de begijnhofkerk van 11:00 tot 11:45 uur.
Vokaal ensemble DUDOKA brengt liederen die gecomponeerd zijn voor rituelen in de liturgie of daarbuiten.

Sint-Alexiusbegijnhof Dendermonde

‘Hof van (h)Eden’

Zaterdag 23 april 2016 om 9u30 zal het kinderboek ‘De zilverschat van het begijnhof’ feestelijk worden voorgesteld in de begijnhofkerk. De hoofdrollen zijn voor katten die, tijdens hun negen levens, de geschiedenis van het begijnhof vertellen.

14.00u-18.00u: ‘De zilverschat van het begijnhof’ – spel in zoektochtvorm (doorlopend): Kinderen dienen samen met hun ouders een code te kraken die leidt naar de zilverschat van de laatste grootjuffrouw.

copyright: Stedelijke Musea Dendermonde

Bezichtiging: de zilverschat zal voor deze gelegenheid uitzonderlijk te bewonderen zijn in het Begijnhofmuseum (9.30-12.30 u. en 13.30-18 u.).

Waar? Begijnhofkerk en Museum voor Volkskunde Dendermonde (begijnhof 24-25)

BRABANT

Groot Begijnhof Ten Hove Leuven

‘Op stap met een begijn’

‘Dansen is onze regel niet’: was het leven van een begijn zo streng geregeld dat er geen plaats was voor plezier? De regels van het hof bepaalden het dagelijks leven en gedrag van de begijnen, doch vele rituelen gaven aanleiding tot uitbundige feesten.

Kruip in de huid van een kandidaat-begijn en laat je rondleiden. Kom bv. alles te weten over Apollonia, één van de favoriete heiligen op het hof. Een begijn wacht je op aan de ingang van haar hof en vertelt je alles over de kleine en grote rituelen in haar leven.

Zondag 24 april: gidswandeling om 15u en 17u doorheen het Leuvense hof, vertrekkende aan de poort van de Schapenstraat.

BRUSSEL

Begijnhof Anderlecht

Rondleidingen in het begijnhof

Wist u dat Anderlecht het kleinste begijnhof van België herbergt? Het smalle pad dat naar het begijnhof leidt, verleent dit voormalige toevluchtsoord voor acht begijnen nog meer intimiteit. Welke erfenis hebben de begijnen achtergelaten en wat is de relevantie van hun ideeëngoed vandaag ? Je komt het tijdens deze rondleiding te weten.

Zondag 24 april: rondleiding om 14u en 16u, vertrekkende vanuit het Erasmushuis (Kapittelstraat 31) – Nederlands gesproken.

Alle andere begijnhoven zijn natuurlijk steeds open voor bezoek.

© Debby Van Linden

Deze informatie werd met zorg samengesteld na contact met de verschillende diensten, musea en begijnhoven. Eventuele fouten graag doormailen via begijnhovenqueeste@gmail.com.

 

Nazomeren in Lier…

September was een gevulde maand: op Open Monumentendag werden de hoven van Gent en Sint-Amandsberg bezocht (de glorieuze begijnhofkerk van O.-L.-V. Ter Hoye en de groothuizen van beide hoven zijn ronduit prachtig), vervolgens werd het toeristisch seizoen afgesloten met een vertelwandeling op het Gentse hof en als laatste diende begijnhovenqueeste een projectvoorstel in bij het Ann Huybensfonds: een boek over ‘mijn wijze vrouwen’. Deze maand wordt niets voor niets ‘alchemistenmaand’* genoemd…

Rondkuien op het hof en mooie ogen-blikken verzamelen…

Na al die bedrijvigheden was het tijd om de batterijen op te laden en dat te doen wat ik het liefste doe: rondkuieren op een hof, de dingen op me af laten komen en vooral genieten van het ‘zijn’ in de vrouwenstad van dat moment. Deze keer reisde ik richting Lier: het oudste hof van alle hoven. Ter gelegenheid van de Sint-Gummarisfeesten was er de unieke gelegenheid de begijnhofkerk binnenin te aanschouwen, een kans die ik niet wilde missen.

De Lierse kantwerksters in volle actie.

Naast het bekijken van de gerestaureerde huizen rondom de piëta en de piëta zelf en een kennismaking met de dames van de Lierse kantvereniging, dook ik de nauwere straatjes van het hof in voor een moment van ‘stil nazomeren’…

Als laatste bezocht ik de Sint-Margaretakerk: alhoewel licht en ruim, trof ik er weinig beelden die vrouwen en de spiritualiteit van de voormalige hofbewoonsters centraal stelden.

Gelukkig sprong er een compositie uit die wel ‘Herstory’ vertelde: Anna die Maria onderwijst, lering en overdracht van kennis van vrouw tot vrouw.

Na een dagje Lier keerde ik ‘opgeladen’ huiswaarts…

© Debby Van Linden

* In de natuur zien we duidelijk een ‘omzetting’ van de zomer naar de herfst en het oogsten van hetgene we in het verleden hebben gepland. Afgestemd hierop, komen we symbolisch tot het ‘binnenhalen van de vruchten’: onze plannen krijgen vaste vorm en structuur en zetten we om in concrete actie(s).

Open Monumentendag, ook op de hoven…

Komende zondag 13 september gooien tal van gebouwen hun deuren open voor bezoekers: op Open Monumentendag kun je door middel van een bezoek, gidswandeling, dansvoorstelling,… kennis maken met een stuk erfgoed dat niet (zo vaak) voor publiek toegankelijk is. Ook onze begijnhoven hebben prachtige schatten om te bezichtigen…

In Oost-Vlaanderen kan je het hof van Sint-Amandsberg de Sint-Antoniuskapel bezichtigen. Spring daarna op de fiets om een beetje verder op ‘Ter Hoye‘ de begijnhofkerk, de Godelievekapel en het groothuis van naderbij te leren kennen. Liever een museum? Geniet van het groene Dendermondse hof met een kijkje in het begijnhofmuseum.

O.L.V. Ter Hoye te Gent, bij binnenkomst door de poort en met zicht op de begijnhofkerk.

In Antwerpen staat de deur van de Sint-Catherinakerk in de Herentalse vrouwenstad open en in Mechelen zowel de begijnhofkerk van het grote als het kleine hof, resp. de Katelijne- en Catharinakerk. Mits stevige stappers aan je voeten kan je de stellingen rondom de kerk van het groot begijnhof op.

Sfeerbeeld van het Mechelse, grote begijnhof.

Limburg biedt dan weer, in het hof van Sint-Truiden, een gidswandeling aan waarbij je o.a. het Godshuis van de heilige drievuldigheid en een conventshuis kan aanschouwen.

En, vanzelfsprekend, zijn alle andere vrouwensteden ook ‘open’…

© Debby Van Linden

Een weerzien*…

Gij, schone parel van een vrouwenstad

de poort doorgaande, bezoek ik u, telkens weer

in elke steen, tussen uw groene bladeren, in uw kerk

zijt gij, ben ik, en wij worden ‘wij’

Vanuit uw steeds stillere stilte, vanuit uw vrouwenkrachtverleden

weet ik weer, her-inner ik me

‘Dit is Thuis’

© Debby Van Linden

* begijnhof Antwerpen

Herstorisch Tienen: van voorspoed tot ruïne

De stichting van het Tiense begijnhof dateert van midden 13e eeuw. Zoals bij vele begijnhoven het geval is, leeft er sterke consensus dat er toen al begijnen woonden – al dan niet in los verband. Deze vrouwen hadden reeds de nabijheid van de Sint-Agathakapel, doch lieten kort na de stichting een eigen kerk construeren.

De geschiedenisboeken geven blijk van een kenniskloof van twee eeuwen vanaf de stichtingsdatum van het hof. Wel merken we een groot aantal begijnen op in de 15e eeuw: 250 vrouwen bewoonden het gebied buiten de stadsmuren. Dit aantal zal met het toenemen van de tijd slinken onder invloed van godsdienstoorlogen en het uitbreken van de pest. In de 17e eeuw zijn er nog 50 begijnen, doch net dan is er sprake van heropbloei: de lemen woningen worden vervangen door stenen huizen.

De inval van de Fransen in de 18e eeuw bracht grote omwentelingen met zich mee: zowel de begijnhofpoort als de pastorie werden vernietigd en het hof kwam in handen van het Bestuur der Burgerlijke Godshuizen. Midden 19e eeuw restten er slechts enkele begijnen meer. Met het overlijden van de laatste voormalig bewoonster in 1843 ging het begijnhof volledig in de stad op. Een dertigtal jaren later woedde een stevige brand in de begijnhofkerk – onder invloed van herstellingen! – waardoor het dak en de gewelven verdwenen. Pas in 1997 zullen werken uitgevoerd worden om de overgebleven ruïne zo goed mogelijk te verstevigen en, samen met de vroegere begijnhoftuin, als monument te laten voortbestaan.

© Debby Van Linden

Bron: Heirman, M. (2001). Langs Vlaamse begijnhoven. Uitgeverij Davidsonds, Leuven.

De laatste queestehalte: Tienen

De avond voor het laatste ‘begijnenweekend’ merkte ik een onrust in me op: Tienen werd de laatste queestehalte- het was dus bijna ‘gedaan’, erna zou ik terugkeren naar de plaats waar het een tijd terug begonnen was: Mechelen. Ik kon me met de beste wil van de wereld niet voorstellen mijn queeste te klasseren met ‘wel, dat was mooi en dan nu iets anders!‘. Daarvoor was deze tocht een te belangrijk keerpunt op alle vlakken in mijn leven (geweest). Ik besloot mijn vraagtekens te laten bestaan en de dag zelf ruimte tot antwoorden te geven…

In Tienen wandelde ik de poort van de restanten van de begijnhofkerk binnen*.

Ondanks de weinige overblijfselen was de structuur van de kerk nog duidelijk zichtbaar. Alhoewel ruïnes mij niet snel kunnen bekoren, voelde ik mij op deze plek thuis.Na een tijd de verschillende hoeken en overblijfselen verkend te hebben, vroeg ik mijn queestevriend mij een paar minuten alleen te laten op deze plek.

In de volstrekte stilte van dat moment volgde ik blindelings mijn intuïtie: ik stapte het altaar op en gaf gehoor aan ‘vanbinnen’… het einde van een lange en intense tocht kwam samen met een stil moment in kairostijd: ik had oude ideëen losgelaten, wortels gekregen en herstorisch erfgoed ontdekt. Ik stapte een nieuwe vrouwenfase in, behorende tot een nieuwe groep – vanuit verbinding sloot deze queeste zich om een nieuwe poort te laten opengaan. Ik wist dat ik verder moest gaan…  al had ik geen idee wat ‘verder’ dan inhield, ik zei ‘ja‘, met de overgave die ik had leren kennen als vertrouwen en leiding.

De terugweg voltrok zich in een serene, volle stilte met betekenis: één die woorden te boven ging…

© Debby Van Linden

*De begijnhofkerkruïne is het enige overblijfsel van het begijnhof. Hierover meer in het volgende blogstuk.

Het oude, Gentse hof: vertrouwd en opnieuw ontdekt

De voorlaatste queestehalte was mij zo vertrouwd dat ik er nauwelijks bij stilstond: ik fiets of wandel wekelijks een paar keer door het Sint-Elisabethhof op weg naar het hart van Gent. Tussen het drukke stadscentrum en de al even rumoerige ring, ligt deze oase.

De begijnhofkerk en het grasplein errond vormen voor mij het hart van het hof, tevens een rustpunt. Wanneer ik de kerk tot in detail bekijk, valt mij het mooie beeld van Elisabeth op, prijkend in de nis boven de ingangspoort. Haar symbolen, het boek en de kronen, ben ik ondertussen op een andere manier gaan interpreteren: vormen om te referen naar wijsheid en het resultaat van een persoonlijke ontwikkelingsweg.

Doorheen het hof wandelende, richt ik mijn aandacht op de mooie plekken*: de huizen langs de Begijnhofdries en de Provenierstersstraat. In dit laatste straatje is het het stilst, hier kom ik tot rust.

Naar de Provenierstersstraat – sfeerbeeld.

Dit hof heeft doorheen de geschiedenis veel meegemaakt en dat is zichtbaar en voelbaar. Als ik terug bij de ingangspoort kom en er, voor de verandering, eens rondga tref ik dit gedicht: het geeft exact weer wat ik merk…

Soms is dat wat zo bekend en vertrouwd is, nog het verrassendst!

Terug thuis pakte ik voor de laatste keer mijn spullen bij elkaar voor een bezoek aan Tienen en een ‘return‘ naar Mechelen…

*Op het moment van schrijven zijn er vele restauraties aan de gang. 

Herstorisch Antwerpen: stadsoase met een woelige geschiedenis

Midden dertiende eeuw vestigen de Antwerpse begijnen zich op een stuk grond buiten de stadsmuren, nu de Begijnenvest aan het Kiel genoemd. Op hun ‘Curtis Sion’, zoals ze hun hof noemden, hadden ze een eigen kerk, infirmerie en tevens eigen bestuur, met steun van de bisschop en hertog Jan I. Drie eeuwen later zal het begijnhof afgebrand worden: de Gelderse troepen bedreigen de stad waardoor de ‘verschroeide aarde’-techniek wordt ingezet om de vijand geen onderkomen buiten de stadsmuren te gunnen.

Het huidige hof aan de Rodesraat.

De begijnen besluiten zich vervolgens binnen de stad te vestigen, op de huidige locatie aan de Rodestraat. De aankoop van de grond vind plaats in 1545 om een jaar later de eerste woningen en kerk in te wijden. De 16e eeuw wordt, op een korte periode van Calvinistische bestuur na, gekenmerkt door grote bloei: meer dan 200 begijnen wonen en werken op het hof dat de gehele streek van de Rodestraat omvat. De inval van de Fransen zorgde echter voor een kentering: de vrouwen moeten het hof verlaten en het ‘achterhof’ (het gedeelte dat begint achter de kerk en eindigt aan de Paardenmarkt) wordt verkocht. Na de Franse Revolutie slagen de begijnen erin het hof terug in bezit te krijgen en breekt wederom een bloeiperiode aan: de huizen werden vernieuwd en een nieuwe begijnhofpoort rees uit de grond.

Huidige begijnhofpoort met in de nis Begga.

In de 19e eeuw knabbelde men nog een stuk van het hof, gewijd aan Catharina, af: de infirmerie en een aantal huizen werden verkocht. De begijnen konden gelukkig de rest in hun bezit krijgen. Tevens lieten ze hun kerk vervangen door een nieuwe (1827-1830). De twintigste eeuw toont duidelijk het dalend aantal begijnen: juffrouw Virginie Laeremans, de laatste Antwerpse begijn, overleed in 1986. Restauraties van het hof vinden plaats in 1901, 1970 en vandaag de dag.

Ingangspoort van de begijnhofkerk.

Blikvangers op het begijnhof* zijn, zonder twijfel, de groteske begijnhofpoort, de tuin en de eenvoudige, doch prachtige begijnhofkerk, waar Begga – sterk vereerd op dit hof – een centrale plaats inneemt.

Bronnen:

‘Het begijnhof van Antwerpen’ door M. Palinckx (2011) – uitgewerkte brochure.

Olyslager, W.A. (1990).750 jaar begijnen te Antwerpen. Uitgeverij Pelckmans, Kapellen.

*Het Antwerpse begijnhof was tot voor kort een grote onbekende voor mij. Heden behoort deze parel tot één van mijn meest geliefde en bezielde hoven.

De stille ontkiemingsplaats in Antwerpen…

Bij de eerste passen doorheen de poort in de Rodestraat voelde ik het meteen: ‘thuis‘.

Door de poort gaande en na een blik op het mij ondertussen vertrouwde bordje ‘manspersonen na zes uur’ – het had mij een tijd geleden nieuwsgierig genoeg gemaakt om naar deze plek te komen-opende het hof zich.

Begijnhofkerk-altaar. Foto door Anja Vandervelpen, met toestemming overgenomen.

Als vanzelf begon ik aan een wandeling langs de huizen en ging de kerk** binnen. Ik nam een paar minuten de tijd om in de stilte de beelden die het vrouwelijk goddellijke representeerden in me op te nemen. Begga schitterde vooraan, boven het altaar, en achteraan in het glasraam.

Foto door Anja Vandervelpen* – met toestemming overgenomen.

Zonder nog rekening te houden met de tijd, genoot ik van de begijnhoftuin, het kleine steegje naast het groothuis en de vrouwen die me in beeltenis omringden: Catharina en Barbara.

Heilige Barbara.

Catharina, patrones van de filosofie.

Ik besefte dat dit hof zich in mijn geheugen had gegrift en er niet meer uit zou vertrekken: vanuit deze ontkiemingsplaats vond ik een (Vlaams) aanknopingspunt naar zowel Herstory als de representatie van het vrouwelijk goddelijke en de begijnen met hun herstorische geschiedenis: het begin van een levensomwenteling met een ‘no return – ticket’.

Foto door Anja Vandervelpen.

‘Ik zal hier nog vaak terugkomen.‘ waren de woorden die onmiddellijk tot me kwamen. En terwijl ik naar de poort liep, overviel me een grote gevoel van dankbaarheid… voor de momenten van (hard) zoeken en wroeten, voor ‘vinden’, voor de vrouwenwijsheid die hier aanwezig was, voor de queeste zelf – op datzelfde moment zei ik met overgave ‘ja‘ tegen de laatste twee hoven die deze tocht rijk was…

© Debby Van Linden

*Hierbij wens ik Anja Vandervelpen oprecht te bedanken voor het voor het gebruik van haar prachtige foto’s die de bezielende sfeer van het Antwerpse hof schitterend tot uiting brengen.

**Tevens een woord van dank aan mevrouw Marleen Palinckx en meneer Jos Lecocq voor hun fijne ontvangst en hun zorg voor en rondleiding in de begijnhofkerk.

Herstorisch Amsterdam: onderduiken in de ‘schuilkerk’

Reeds lang voor een eerste schriftelijke vermelding bestonden er al begijnen, zo ook in Amsterdam. In 1307 komt de naam ‘begijnen’ voor in de Baljuw-rekening van Amstelland en in 1346 schrijft men over een ‘Beghynhuys’. Op het einde van de 14e eeuw zal Albrecht van Beyeren de begijnen in bescherming nemen, de hofstatuten bekrachtigen en enkele leefregels naar voren schuiven. Het hof was toen redelijk klein, tot waar nu de Begijnensteeg ligt.

Ingang van het hof langs de Gedempte begijnengracht.

Begin 15e eeuw breidt het hof uit aan de zuidelijke zijde, tot aan het huidige Spui. Twee stadsbranden, één in 1421 en één in 1452, verwoesten de Mariakapel en een hofgedeelte. De begijnen laten de wederopbouw met gebruik van steen gebeuren. In het begin van de 16e eeuw breidt het hof nogmaals uit: deze keer tot aan de huidige Nieuwezijds Voorburgwal. Op het einde van deze eeuw nemen de calvinisten de macht van de katholieken over in Amsterdam: de begijnen zien hun kerk overgaan in protestantse handen. Ze besluiten hun religieuze bijeenkomsten in een ‘schuilkerk’ te laten doorgaan: eerst afwisselend bij elkaar in huis, erna worden twee huizen samengevoegd tot kerk – het stadsbestuur keurt deze ‘kerkbouw’ goed mits aan de buitenkant niet te merken is dat op die plaats een kerk staat.

In de 17e en 18e eeuw heeft het hof verschillende malen meer weg van een bouwwerf: een aantal huizen worden afgebroken en opnieuw gebouwd, gevels worden vervangen en de kerk wordt uitgebreidt en van nieuwe glasramen voorzien.

‘Het houten huis’ -in het zwart- één van de weinige huizen met houten gevel.

In de periode 1984-1987 wordt het gehele hof gerestaureerd en draagt prinses Juliana het begijnhof over aan de Stichting Begijnhof, deze verhuurt de hofhuizen aan 93 vrouwen. De laatste Amsterdamse begijn overlijdt in 1971.

Tweede toegangspoort van het begijnhof langs het Spui, met Ursula als bescherm-en mantelheilige.

Het begijnhof is overdag te bezoeken: de begijnhofkerk en een gedeelte van het hof zijn bewandelbaar.